- Giriş
Göçlerin tarihi
insanlık tarihi kadar eskidir. İnsanlar tarih boyunca çeşitli nedenlerle göç
etmişlerdir. Bu nedenlerin en başında çalışmak ve gelir elde etmek gelmektedir.
Son yüzyılda göç eden ve göç kabul eden ülkelerin sayısında büyük bir artış
vardır. Bu çerçevede Prof. Dr. Kuvvet Lordoğlu’nun “Türkiye’de Yabancıların Kaçak Çalışması” ve Prof. Dr. Mine Eder’in
“Moldovalı Yeni Göçmenler Üzerinden
Türkiye’deki Neo-liberal Devleti Yeniden Düşünmek” makaleleri ele
alınmıştır.
1960’lı yıllarda
Batı Avrupa’ya iş gücü ihraç eden bir ülke iken Türkiye’de yabancıların iş göçü
piyasasına girişi 1990’lı yılların başlangıcındadır. Gelen ve çalışma yaşamına
katılan yabancıların büyük bir bölümü kaçak çalışmaktadır. Yabancıların iş gücü
piyasasına girişinde Prof. Dr. Kuvvet Lordoğlu’nun makalesinde altını çizdiği
gibi gerek Türkiye’ye özgü girişlerdeki bürokratik engellerin azlığı,
sınırlardan kaçak girişe uygunluk ile evrensel sayılabilecek belli bir sektörde
yoğunlaşma, ucuzluk, geçicilik gibi pek çok neden sayılabilmektedir. Benzer bir şekilde Prof. Dr. Mine Eder, neoliberalleşme sürecinde devletin, kayıt dışılık ve
kriminalleşme sürecinin parçası olduğunu vurgulayarak devletin göç konusundaki
rolünün kapasitesizlik mi yoksa kasıtlı göz yumma mı olduğunu sorgulamaktadır.
Her iki makalede de yabancıların kaçak çalıştığı
sektörlerden biri olan hizmet sektörünün üzerinde yoğunlaşılmıştır.
- Türkiye’de Yabancıların Kaçak Çalışması
Lordoğlu, Türkiye’ye gelen kaçak çalışan yabancıları
geldikleri ülkelere göre 3 grupta toplamaktadır. [1] İlk grup İran,
Irak, Afganistan gibi Türkiye’nin doğusundaki ülkelerden gelen ve Türkiye’de
bir süre çalışıp asıl hedefleri olan Avrupa ülkelerine geçen yabancılardan
oluşmaktadır. İkinci grupta ise turist vizesiyle gelip vize süresini aşmayacak
şekilde çalışıp sonra ülkesine dönen Romenler, Moldovalılar, Ukraynalılar,
Ruslar, Gürcüler ve Azeriler yer almaktadır. Üçüncü grupta ise Türk soylu
yabancılar yer almaktadır. İkinci ve üçüncü grupta yer alan yakın ülkelerde
yaşayan yabancıların daha çok kaçak çalıştığı görülmektedir.
Diğer yandan kaçak çalışan yabancıların bir kısmı ülke
içindeki siyasi çalkantılardan, büyük değişimlerden kaçmak amacıyla Türkiye’ye
kaçak giriş yapmaktadır. Özellikle Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra
artan ekonomik şiddet ve fakirlik, 1990 sonrasında çok ciddi bir göç dalgası
yaratmıştır.[2] Kurdoğlu’nun
makalesinde araştırma konusu olan Romanya, Moldova, Ukrayna ve Gürcistan’dan
gelenler, yabancı iş gücü ihracı açısından başı çekmektedir. Bu ülkeler
arasında da en fazla girişi Moldovalılar yapmıştır. Lordoğlu’nun da belirttiği
gibi Moldova’dan gelenlerin büyük bir bölümünü kadın göçmenler oluşturmaktadır
ve bu göçmenler ev hizmetlerinde istihdam edilmektedir. Eder’de destekler
şekilde makalesinde Moldovalı göçmenlerin karşılaştıkları sorunları, devlet ve
göçmen arasındaki ilişkiyi vurgulamıştır.
- Yabancıların Çalışma Alanları
Türkiye’ye çalışmaya gelen yabancılar sanayi, hizmet,
eğlence ve inşaat sektöründe yoğunlaşmıştır. Çalıştıkları sektörlerin
ülkelerinde aldıkları eğitimle ve sahip oldukları meslekle bağlantılı olmadığı
bilinmektedir. Lordoğlu yapılan araştırmalarda görüşülen yabancıların pek
çoğunun yüksek okul mezunu, diplomalı, vasıflı kişiler olduğunu belirtmiştir. İşveren
Türk işçiye oranla daha az bir ücret vererek daha vasıflı işçi çalıştırmayı
tercih etmektedir. Diğer yandan Lordoğlu, sendikalarla yapılan görüşmeler
sonucunda sendikaların olayı kendi üyelerinin istihdam ve ücret sorunu olarak
algılayıp yabancı işçilerin olumsuz çalışma şartlarına değinmeden soruna dar
bir çerçevede yaklaştıklarını belirtmiştir. Lordoğlu’nun makalesinde aktardığı
gibi resmi ve resmi olmayan tepkilerin ortak noktası kaçak çalışan yabancıların
ülkelerine geri dönmelerinin istenmesidir.
Eder, makalesinde hizmet sektöründe çalışan Moldovalı
kadınlar üzerinde durmuştur. 1990’lı
yıllardaki ekonomik değişim, Moldova’daki sefaletin göç için itici bir güç
olması, Türkiye’deki okul öncesi eğitimdeki boşluk, ekonomideki kayıt dışılık,
sosyal devletin işlevini kaybetmesi, geniş ailelerin yok oluşu ile birlikte
eskiden çocuğa bakan anneanne, babaanne gibi alternatiflerin kaybolması gibi
nedenler çocuk bakımı ve ev temizliği alanlarında ihtiyaç doğurmuştur. Kaçak
çalışma olgusunun bizzat kendisi sektör için ücret düşürücü etki yaratmaktadır.
Üstelik işçinin vasfının da Türk işçiye göre daha yüksek olduğu düşünüldüğünde Moldovalı
göçmenler de bu boşalan alana aracıların ve tur operatörlerinin de yardımıyla
kolaylıkla yerleşmişlerdir.
Aracılar ve tur operatörleri, göçmenlerin Türkiye’ye gelme,
işe yerleştirilme gibi konularda yardım ederler. Göçmen, aracı kuruma yol
parası ve ek bir ücret öder, iş bulununca da belli bir miktar para verir. Aracı
kurum işverenden de belli bir ücret alır ve göçmenin pasaportunu işverenine
teslim eder. Eder’in vurguladığı gibi esaret bu noktada başlar. Eder’e göre, insan emeğinin ulus ötesi pazarlanışı açısından
bakıcılık, modellik ya da seks işçiliği arasındaki mesleki sınırlar bu esaret
nedeniyle oldukça incedir.
Lordoğlu araştırma amacıyla görüşülen kadınların günde 5-10 $
kazacın Moldova’daki bütün bir ailenin üç günlük beslenmesini karşıladığı için
Türkiye’de saat sınırı olmadan çalışmayı tercih ettiğini
belirtmiştir. Pek çok kadın bu düşünceyle
Türkiye’ye gelmiş, kalmış ve zamanla Moldovalı kadınlar arasında bir iletişim
ağı oluşmuştur. Moldova’dan gelen turist miktarının artması üzerinde normalde 3
ay olan vize süresi 1 aya indirildiğinde bu ağ sayesinde kadınlar kendi
aralarında yer değiştirmişler, yeniden vize almak için soyadlarını değiştirmek
amacıyla kağıt üzerinde evlilikler yapmışlardır.
- Devletin Rolü
Eder, sınır geçmekten, pasaport kontrolüne, oturma müsaadesine
kadar pek çok alanda belirleyici rol oynayan devletin, Moldovalı göçmen
kadınlara hangi yüzünü gösterdiğine değinmiştir. Bu noktada kapasitesizlik ve kasıtlı göz yumma
arasında gidip gelen devletin üç rolü olduğunu vurgulamıştır:
a.
Kolaylaştırıcı
Post-Sovyet cumhuriyetlerden gelen kadınların Türkiye’yi
seçmesindeki başlıca neden vize politikalarıdır. Bir dönem uygulanan bandrollü vizeyle,
yabancılar sınır da belli bir ücret ödeyerek vize alıp Türkiye’ye girme imkânı
bulmuşlardır. Bu esnek vize uygulamasının ardında Özal dönemi politikaları
yatmaktadır. Sovyetler Birliği’nin dağılması ekonomik bir fırsat olarak
görülmüş, Türkiye kendini bölgesel bir güç olarak lanse etmek istemiştir. Diğer
yandan yabancı göçmenler, sadece kayıt dışı çalışan Türk işçilerini etkilediği ve
bu da siyasi maliyeti yüksek bir etki yaratmadığı için devlet kolaylaştırıcı
rolünü üstlenmiştir.
b.
Zorlar
gibi yapan devlet
Özellikle yeni göçmenler oturma ve çalışma izinleri
olmadığından ve bu izinleri nasıl alacaklarını bilmedikleri için özellikle
polis tarafından sık sık tehdit edilmektedirler. Bütün kadınların “Nataşa”
olarak adlandırılması, yani seks işçisi sanılması ve polisin kadınlara bu
düşünseyle yaklaşması kadınlar üzerinde bir baskı yaratmakta, en çok şikayet
ettikleri noktalardan biri olmaktadır.
Emniyet müdürlüğü, göçleri kontrol altına almak amacıyla
yapmış olduğu hiçbir yerde benzeri olmayan vize ihlali süresi kadar ülkeye
dönememe uygulaması da devletin kendi gücünü rastgele şekilde kullandığını
göstermektedir.
c.
Kayıt
dışı devlet
Rüşvet ve yolsuzluk devleti kayıt dışılığa iten
etmenlerdir. Türkiye’de çalışan pek çok aracı kurum ile polis arasında çeşitli
ilişkiler ağı olduğu bilinmektedir. Zaman zaman çıkan sorunların kaynağı “göz
yumma rantındaki” anlaşmazlıklardan kaynaklanmaktadır. Bu noktada Eder’in
makalesinde yer alan, 22 yaşındaki Natalie’nin öyküsü polisin yeni göçmenlerin
giriş çıkışını nasıl kolaylaştırdığını da kanıtlar niteliktedir. Evine dönmek
isteyen ama vize cezasını ödeyecek parası olmayan Natalie, tüm parasını aracı
kuruma verir. Aracı kurumun bu paranın belli bir miktarını ödediği polis
Natalie’nin pasaportuna sınır dışı damgası atarak Natalie’nin evine dönmesini
sağlar.
Eder’in de söylediği gibi kayıt ve kayıt dışılık çizgileri
sürekli değişerek kendine yeni iktidar alanları yaratmaktadır.
- Sonuç
Küreselleşme ile yaratılan ve artan gelir farklılıkları
giderek fakirleşen ülke insanları için ezici bir yük olmuştur. Pek çoğu çeşitli
vasıflara sahip bu insanlar istihdam arayışıyla göç etmeye başlamışlardır. İş
buldukları alanlar çoğunlukla enformel alanlardır. Başlangıçta bavul
ticaretiyle açılan bu alan zamanla devletin zaten kıt olan kaynaklarını tehdit
etmeye başlamıştır. İşverenler, işveren sendikaları gibi kimi çevreler aynı işi
yapan yabancı işçi, Türk işçiye göre daha vasıflı olduğu için yabancı
çalışanları desteklerken; yabancı çalışanlar, ücretleri düşürdüğü için Türk
işçiler ve sendikaları yabancı çalışanların karşısında olmuştur. Devlet, esnek vize uygulamalarıyla göçmenlere
kapılarını açarken bir yandan da sınır dışı etmektedir. İnsanlarla iş birliği
yaparken bir yandan da tehdit etmektedir. Eder, bu çelişkiyi şu şekilde
açıklamaktadır: ”.. bu tutarsızlık, bu rastgelelik, bu devlet ve devlet dışı
alanlar arasındaki çizgilerin yok olması süreci, devletin kendi egemenliğini
yeniden üretmesini de mümkün kılmaktadır. Bu anlamıyla neo-liberal devletin çok
daha kriminel, kanundışı ve kayıt dışı hale gelmesi hiç de tesadüfi değildir. “[3]
Lordoğlu, yakın bir gelecekte göçlerin sayısında azalma
olmayacağına işaret etmektedir. Çünkü göçmenlerin ülkelerinde henüz ekonomik
iyileşmeler söz konusu değildir. Bu nedenle bu işçilerin girişleri düzenlenmelidir,
formel sektörde vasıf düzeylerine uygun işlerde çalışmaları ülkedeki üretim
kalitesine de katkıda bulunacaktır.
Kaynaklar
Türkiye’de
Yabancıların Kaçak Çalışması ve bu Çalışmaya İlişkin bir Araştırma, Toplum ve
Bilim Dergisi, Sayı: 101, İletişim Yayınları İstanbul 2005. s: 103-127
Eder, M. (2007) Moldovalı Yeni Göçmenler üzerinden Türkiye’deki
neo-liberal devleti yeniden düşünmek. Toplum ve Bilim 108. s: 129-142
[1] Türkiye’de Yabancıların Kaçak
Çalışması ve bu Çalışmaya İlişkin bir Araştırma, Toplum ve Bilim Dergisi, Sayı:
101, İletişim Yayınları İstanbul 2005. s: 109
[2] Eder, M.
(2007) Moldovalı Yeni Göçmenler üzerinden Türkiyedeki neo-liberal devleti
yeniden düşünmek. Toplum ve Bilim 108 sy 131
[3] [3] Eder, M. (2007) Moldovalı Yeni Göçmenler üzerinden Türkiyedeki
neo-liberal devleti yeniden düşünmek. Toplum ve Bilim 108 sy 141
Devamını okuyun...>>
